Mewn cymdeithas sy’n llawn gwybodaeth, mae’n hanfodol cofio nad yw pob adnodd gwybodaeth yn gyfartal!
Wrth chwilio am wybodaeth, rydych chi’n ymchwilydd. Fel ymchwilydd, rhaid i chi werthuso’r wybodaeth rydych chi’n ei darganfod a phenderfynu a yw’r cynnwys yn:
Ynghyd â chyrchu, chwilio a chanfod gwybodaeth, mae gwerthuso gwybodaeth yn hanfodol. Mae’n bwysig mynd ati’n ofalus i werthuso’r ffynonellau rydych chi’n eu dewis. Ystyriwch yr hyn rydych chi’n chwilio amdano a pham. Po fwyaf credadwy yw eich ffynonellau, y mwyaf credadwy yw eich dadl.
Mae’r dudalen hon yn edrych ar y cwestiynau y dylech eu gofyn i chi eich hun am yr adnoddau rydych chi’n chwilio amdanynt ac yn eu darganfod. Byddwch nawr yn dod yn werthuswr.
Wrth ymchwilio, rydych am ddod o hyd i’r wybodaeth orau i gefnogi’ch syniadau, trafodaethau a dadleuon. Mae hyn yn gofyn am werthuso’r wybodaeth rydych chi’n dod o hyd iddi yn ofalus.
Mae’n bwysig gwerthuso gwybodaeth. Bydd hyn yn sicrhau eich bod yn:
Bydd gwerthuso gwybodaeth yn rhoi modd i chi adnabod a diystyru gwybodaeth sydd yn:
Pan fyddwch yn chwilio am wybodaeth am y we, fe ddewch o hyd i lawer o wefannau a lluniau. Mae'n bwysig gwirio, cloriannu a dilysu'r hyn a welwch. Edrychwch drwy'r tabiau hyn i gael canllawiau defnyddiol ar beth i edrych amdano.
Pan fyddwch yn chwilio am wybodaeth am y we, edrychwch ar yr e-gyfeiriad (URL) i asesu awdurdod y ffynhonnell. Hyd yn oed os yw'r wefan yn cael ei chynnal gan sefydliad swyddogol, bydd angen i chi ddilysu’r wybodaeth a roddir yno o hyd.
Mae un rhan o'r e-gyfeiriad yn dangos y math o barth:
|
.ac |
coleg addysg uwch neu brifysgol ym Mhrydain |
|
.gov |
asiantaeth neu gorff llywodraeth |
|
.com |
sefydliad masnachol. |
|
.net |
darparwr rhwydwaith |
|
.org |
sefydliad nid-er-elw |
|
.int |
rhyngwladol |
|
.nhs |
y Gwasanaeth Iechyd Gwladol |
|
.edu |
coleg addysg uwch neu brifysgol yn Unol Daleithiau America |
Dylech hefyd wirio'r elfennau isod:
| Gwiriwch y darn Ynglŷn/Amdanom/'About' o'r wefan/sefydliad | Methu gweld adran Ynglŷn/Amdanom/'About' neu heb gael llawer o wybodaeth yno? Gallai hyn fod yn arwydd nad yw'r sefydliad neu'r safle yn ddibynadwy. |
| Gwiriwch y wybodaeth Cyswllt/Cysylltwch â ni. | Methu gweld adran Cyswllt/Cysylltwch â ni na dim byd am sut i anfon ymholiad i'r safle? Gallai hyn fod yn arwydd nad yw'r sefydliad neu'r safle yn ddibynadwy. |
| Gwiriwch olwg y tudalennau ar y wefan | Sut olwg sydd ar y wefan? Os yw'r dyluniad i'w weld yn rhyfedd mewn rhyw fodd, gallai hyn fod yn arwydd bod rhywbeth o'i le. |
| Ai hysbysebion yw'r cyfan? | Efallai y cewch rywfaint o hysbysebion ar wefan ond os cewch chi fwy o hysbysebion na gwybodaeth - gofynnwch i chi'ch hun, beth yw diben y wefan? Ai gwerthu rhywbeth i chi ynteu rhoi gwybodaeth i chi am eich pwnc? |
Rhowch y prawf 'CCAPP' neu feini prawf y '5 P' i gloriannu gwefannau
Beth i'w wirio mewn lluniau
Arf ddefnyddiol wrth bwyso a mesur delweddau yw Google Images (https://images.google.co.uk/) lle gallwch wneud chwiliad delwedd wrthdro. Mae hyn yn enwedig o ddefnyddiol er mwyn dod o hyd i'r artist neu'r sawl a greodd y ddelwedd ac am ddod o hyd i ddelweddau tebyg fel y gallwch weld sut y cawsant eu defnyddio. Mae hefyd yn effeithiol wrth ddangos sut y defnyddiwyd y ddelwedd ar-lein o'r blaen - ble a phryd.
Cewch wella ansawdd eich ymchwil a'r hyn rydych yn dod o hyd iddo drwy wirio'ch ffeithiau a darganfod beth sy'n wir a beth sy'n ffug. Edrychwch ar y tabiau a'r safleoedd defnyddiol isod.
https://www.bbc.co.uk/news/reality_check
Mae BBC Reality Check yn wasanaeth gan newyddion y BBC sy'n ymroi i daflu goleuni ar newyddion a straeon ffug er mwyn dod o hyd i'r gwirionedd.
Y gwasanaeth cyntaf yng Ngogledd Iwerddon sydd wedi'i neilltuo i wirio ffeithiau.
Bydd FullFact yn gwirio ffeithiau yr hyn y mae gwleidyddion, sefydliadau cyhoeddus a newyddiadurwyr yn ei ddweud, yn ogystal â deunydd ar-lein sy'n ymledu'n feirol.
Er nad yw Hoaxy yn safle gwirio ffeithiau, mae'n wefan ddefnyddiol i ymweld â hi fel offer delweddu sy'n dangos sut mae newyddion ffug yn teithio ac ymledu.
Gellir defnyddio'r safle rhwydweithio proffesiynol hwn er mwyn gwirio cymwysterau ac arbenigedd awduron.
Media Bias/Fact Check - Search and Learn the Bias of News Media
https://mediabiasfactcheck.com
Nod Media Bias/Fact Check yw dod o hyd i arferion twyllodrus a thueddiadau yn y newyddion a'r cyfryngau.
Elusen annibynnol yw Sense about Science sy'n herio camliwio gwyddoniaeth a thystiolaeth mewn bywyd cyhoeddus.
Mae Snopes, sef Urban Legends Reference Pages gynt, yn wefan gwirio ffeithiau. Fe'i disgrifiwyd fel "deunydd cyfeirio sydd uchel ei barch ar gyfer datgelu’r gwir am straeon a sïon ffug" ar y Rhyngrwyd. Mae hefyd wedi cael ei weld yn ffynhonnell am ddilysu a datgelu chwedlau modern a straeon tebyg yn niwylliant poblogaidd America.
WHO | World Health Organization
Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn monitro a chwalu straeon ffug a gynhyrchwyd gan y cyfryngau am y gwyddorau iechyd a biocemegol.
Ceir amryw o gwestiynau y gallwch eu gofyn i weld a yw papur penodol yn berthnasol ac yn ddefnyddiol i’w gynnwys yn eich traethawd. Drwy asesu papurau yn erbyn y cwestiynau hyn gallwch weld pa gyfeirnodau i’w cynnwys a pha rai i’w diystyru:
1. PWY – Pwy ysgrifennodd yr erthygl? A oes manylion cyswllt ar gael? A ydynt yn gysylltiedig â sefydliad ac iddo enw da? A yw’r papur mewn cyfnodolyn wedi’i adolygu gan gymheiriaid neu a yw’r ansawdd yn cael ei reoli gan olygyddion? Edrychwch ar safon y ramadeg a’r sillafu. Os ydych yn edrych ar wefan, a oes adran “Amdanom ni” yn dangos nodau’r sefydliad a gynhyrchodd y wybodaeth.
2. BETH – Beth mae’r safle neu’r eitem yn ei drafod? Beth yw ei ddiben? Ar ba lefel y mae wedi’i ysgrifennu? Beth mae URL y wefan yn ei ddweud wrthyf amdani? A yw’n academaidd neu’n fasnachol? A yw’r wybodaeth a roddir yn glir ac yn gryno.
3. PAM – Pam ysgrifennodd yr awdur(on) y papur neu’r erthygl a chyhoeddi’r gwaith? A yw’r ffynhonnell yn dangos tuedd neu a yw’n ddiduedd? A oes gwahaniaeth amlwg rhwng yr hysbysebu a’r wybodaeth sydd yn y cynnwys? Pam mae’r wefan hon neu’r eitem print yn ddefnyddiol i fy ymchwil?
4. PRYD – Pryd ysgrifennwyd y papur? A yw’n debygol o fod yn hen ffasiwn? Pryd gafodd y wefan ei diweddaru ddiwethaf? Chwiliwch am arwyddion fod y wefan yn cael ei diweddaru’n rheolaidd a gochelwch rhag y gwefannau hynny lle mae llawer o’r dolenni cyswllt wedi torri.
5. SUT – Pa fethodoleg a ddefnyddiwyd i roi’r deunydd at ei gilydd? Ai dyma’r fethodoleg y mae gennych ddiddordeb ynddi? A yw maint y samplau’n ddigonol er mwyn gallu llunio casgliadau credadwy? A oes digon o ddyblygiadau wedi’u cynnwys yn y dyluniad? A oes grŵp rheoli ystadegol y gellir cymharu effeithiau unrhyw driniaethau ag ef?
6. BLE – O ble y daw’r wybodaeth? A ydych wedi clywed amdani o’r blaen? Os nad ydych, gwiriwch y cynnwys mewn ffynonellau eraill. Chwiliwch am ffynonellau gwybodaeth wedi’u cyfeirnodi’n llawn. I ble y mae’r dolenni cyswllt a roddir mewn gwefan yn cyfeirio? A yw’r dolenni hyn yn ddibynadwy?
Mae cyfeiriadau sy’n pasio pob prawf yn debygol o fod yn berthnasol iawn i bwnc eich traethawd a bydd yn werth ystyried eu cadw at y dyfodol. Ar ôl i chi gasglu eich set gyntaf o gyfeiriadau, mae’n dda o beth eu cadw a gofyn i’ch goruchwyliwr am ei farn arnynt. Dylai casglu cyfeiriadau gyda’ch gilydd fod yn broses sy’n digwydd dro ar ôl tro a bydd eich goruchwyliwr yn gallu rhoi arweiniad i chi ynghylch a ddylech ehangu neu gyfyngu eich strategaeth chwilio er mwyn dod o hyd i set dda o bapurau. Trafodir yn yr adran nesaf sut i storio a rheoli’r cyfeiriadau rydych wedi’u casglu.
Acronym yw 'CCAPP' sy'n sefyll am bob cam ym mhroses cloriannu ffynhonnell (Cyfredol – Cywirdeb – Awdurdod – Perthnasol – Pwrpas). Mae wedi’i seilio ar yr acronym Saesneg ‘CRAAP’ (Currency – Revelance – Authority – Accuracy – Purpose)
C: Cyfredol 'Currency'
C: Cywirdeb 'Accuracy'
A: Awdurdod 'Authority'
P: Perthnasol 'Relevance'
P: Pwrpas 'Purpose'
Datblygwyd y Prawf 'CRAAP' yn Saesneg gan Lyfrgell Meriam ym Mhrifysgol Talaith Califfornia, Chico.
C: Cyfredol - yn ymwneud â pha mor amserol yw'r adnoddau neu pa mor ddiweddar yw'r wybodaeth.
Gofynnwch i chi eich hun...
C: Cywirdeb - yn ymwneud â dibynadwyedd, gwirionedd a chywirdeb y ffynhonnell.
Gofynnwch i chi eich hun...
A: Awdurdod - yn cyfeirio yn syml at yr awdur(on) - pwy ysgrifennodd y darn? Mae'n bwysig gwybod gwaith pwy rydych chi'n ei ddefnyddio.
Gofynnwch i chi eich hun...
P: Perthnasol - yn ymwneud â phwysigrwydd y wybodaeth i chi a'ch anghenion gwybodaeth chi.
Gofynnwch i chi eich hun...
Pwrpas - yn ymwneud â pham y crëwyd y wybodaeth.
Gofynnwch i chi eich hun...
