Yn y gymdeithas sydd ohoni, lle mae toreth o wybodaeth, mae'n hanfodol cofio nad yw ffynonellau o wybodaeth yn gyfartal â'i gilydd!
Pan chwiliwch am wybodaeth, ymchwilydd ydych chi. Fel ymchwilydd, mae'n rhaid pwyso a mesur y wybodaeth y dewch o hyd iddi, a phenderfynu a yw'r deunydd yn:
Ynghyd â defnyddio gwybodaeth, chwilio amdani a dod o hyd iddi, mae'n hanfodol cloriannu gwybodaeth. Mae'n bwysig pwyso a mesur yn ofalus y ffynonellau a ddewiswch. Ystyriwch beth rydych yn chwilio amdano a pham. Po fwyaf credadwy yw'ch ffynonellau, mwyaf credadwy yw'ch dadl.
Mae'r tudalen hwn yn edrych ar y cwestiynau y dylech eu gofyn i chi'ch hun am y ffynonellau rydych yn chwilio amdanynt a dod o hyd iddynt. Nawr chi fydd y cloriannwr.
Gallwch ddefnyddio:
Pan fyddwch yn ymchwilio, mae angen dod o hyd i'r wybodaeth orau er mwyn ategu'ch syniadau, eich trafodaethau a'ch dadleuon. Mae hyn yn gofyn am bwyso a mesur yn ofalus y wybodaeth rydych yn dod o hyd iddi.
Mae'n bwysig pwyso a mesur gwybodaeth. Bydd hynny'n sicrhau'ch bod chi:
yn dod o hyd i'r wybodaeth fwyaf perthnasol i'ch pwnc a'ch aseiniad
yn gwella ansawdd a dibynadwyedd eich ymchwil
yn dod o hyd i safbwyntiau arbenigol ac ymchwil a arolygwyd gan gyd-academyddion ar eich pwnc
yn datgelu a chwynnu gwybodaeth sydd â thuedd, sy'n annibynadwy neu’n anghywir
Bydd cloriannu gwybodaeth yn golygu y gallwch adnabod a diystyru gwybodaeth sydd:
yn annibynadwy
â thuedd
yn annheg
yn rhy hen i fod yn berthnasol
yn anghywir
yn annilys
yn ffug
Pan fyddwch yn chwilio am wybodaeth am y we, fe ddewch o hyd i lawer o wefannau a lluniau. Mae'n bwysig gwirio, cloriannu a dilysu'r hyn a welwch. Edrychwch drwy'r tabiau hyn i gael canllawiau defnyddiol ar beth i edrych amdano.
Pan fyddwch yn chwilio am wybodaeth am y we, edrychwch ar yr e-gyfeiriad (URL) i asesu awdurdod y ffynhonnell. Hyd yn oed os yw'r wefan yn cael ei chynnal gan sefydliad swyddogol, bydd angen i chi ddilysu’r wybodaeth a roddir yno o hyd.
Mae un rhan o'r e-gyfeiriad yn dangos y math o barth:
|
.ac |
coleg addysg uwch neu brifysgol ym Mhrydain |
|
.gov |
asiantaeth neu gorff llywodraeth |
|
.com |
sefydliad masnachol. |
|
.net |
darparwr rhwydwaith |
|
.org |
sefydliad nid-er-elw |
|
.int |
rhyngwladol |
|
.nhs |
y Gwasanaeth Iechyd Gwladol |
|
.edu |
coleg addysg uwch neu brifysgol yn Unol Daleithiau America |
Dylech hefyd wirio'r elfennau isod:
| Gwiriwch y darn Ynglŷn/Amdanom/'About' o'r wefan/sefydliad | Methu gweld adran Ynglŷn/Amdanom/'About' neu heb gael llawer o wybodaeth yno? Gallai hyn fod yn arwydd nad yw'r sefydliad neu'r safle yn ddibynadwy. |
| Gwiriwch y wybodaeth Cyswllt/Cysylltwch â ni. | Methu gweld adran Cyswllt/Cysylltwch â ni na dim byd am sut i anfon ymholiad i'r safle? Gallai hyn fod yn arwydd nad yw'r sefydliad neu'r safle yn ddibynadwy. |
| Gwiriwch olwg y tudalennau ar y wefan | Sut olwg sydd ar y wefan? Os yw'r dyluniad i'w weld yn rhyfedd mewn rhyw fodd, gallai hyn fod yn arwydd bod rhywbeth o'i le. |
| Ai hysbysebion yw'r cyfan? | Efallai y cewch rywfaint o hysbysebion ar wefan ond os cewch chi fwy o hysbysebion na gwybodaeth - gofynnwch i chi'ch hun, beth yw diben y wefan? Ai gwerthu rhywbeth i chi ynteu rhoi gwybodaeth i chi am eich pwnc? |
Rhowch y prawf 'CCAPP' neu feini prawf y '5 P' i gloriannu gwefannau
Arf ddefnyddiol wrth bwyso a mesur delweddau yw Google Images (https://images.google.co.uk/) lle gallwch wneud chwiliad delwedd wrthdro. Mae hyn yn enwedig o ddefnyddiol er mwyn dod o hyd i'r artist neu'r sawl a greodd y ddelwedd ac am ddod o hyd i ddelweddau tebyg fel y gallwch weld sut y cawsant eu defnyddio. Mae hefyd yn effeithiol wrth ddangos sut y defnyddiwyd y ddelwedd ar-lein o'r blaen - ble a phryd.
Cewch wella ansawdd eich ymchwil a'r hyn rydych yn dod o hyd iddo drwy wirio'ch ffeithiau a darganfod beth sy'n wir a beth sy'n ffug. Edrychwch ar y tabiau a'r safleoedd defnyddiol isod.
https://www.bbc.co.uk/news/reality_check
Mae BBC Reality Check yn wasanaeth gan newyddion y BBC sy'n ymroi i daflu goleuni ar newyddion a straeon ffug er mwyn dod o hyd i'r gwirionedd.
Y gwasanaeth cyntaf yng Ngogledd Iwerddon sydd wedi'i neilltuo i wirio ffeithiau.
Bydd FullFact yn gwirio ffeithiau yr hyn y mae gwleidyddion, sefydliadau cyhoeddus a newyddiadurwyr yn ei ddweud, yn ogystal â deunydd ar-lein sy'n ymledu'n feirol.
Er nad yw Hoaxy yn safle gwirio ffeithiau, mae'n wefan ddefnyddiol i ymweld â hi fel offer delweddu sy'n dangos sut mae newyddion ffug yn teithio ac ymledu.
Gellir defnyddio'r safle rhwydweithio proffesiynol hwn er mwyn gwirio cymwysterau ac arbenigedd awduron.
Media Bias/Fact Check - Search and Learn the Bias of News Media
https://mediabiasfactcheck.com
Nod Media Bias/Fact Check yw dod o hyd i arferion twyllodrus a thueddiadau yn y newyddion a'r cyfryngau.
Elusen annibynnol yw Sense about Science sy'n herio camliwio gwyddoniaeth a thystiolaeth mewn bywyd cyhoeddus.
Mae Snopes, sef Urban Legends Reference Pages gynt, yn wefan gwirio ffeithiau. Fe'i disgrifiwyd fel "deunydd cyfeirio sydd uchel ei barch ar gyfer datgelu’r gwir am straeon a sïon ffug" ar y Rhyngrwyd. Mae hefyd wedi cael ei weld yn ffynhonnell am ddilysu a datgelu chwedlau modern a straeon tebyg yn niwylliant poblogaidd America.
WHO | World Health Organization
Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn monitro a chwalu straeon ffug a gynhyrchwyd gan y cyfryngau am y gwyddorau iechyd a biocemegol.
Acronym yw 'CCAPP' sy'n sefyll am bob cam ym mhroses cloriannu ffynhonnell (Cyfredol – Cywirdeb – Awdurdod – Perthnasol – Pwrpas). Mae wedi’i seilio ar yr acronym Saesneg ‘CRAAP’ (Currency – Revelance – Authority – Accuracy – Purpose)
C: Cyfredol 'Currency'
C: Cywirdeb 'Accuracy'
A: Awdurdod 'Authority'
P: Perthnasol 'Relevance'
P: Pwrpas 'Purpose'
Rhaid cymhwyso hyn hefyd i Gynnwys a Gynhyrchir gan DA - cliciwch trwy'r tabiau am fwy o wybodaeth.
Datblygwyd y Prawf 'CRAAP' yn Saesneg gan Lyfrgell Meriam ym Mhrifysgol Talaith Califfornia, Chico.
C: Cyfredol - yn ymwneud â pha mor amserol yw'r adnoddau neu pa mor ddiweddar yw'r wybodaeth.
Gofynnwch i chi eich hun...
Gwerthuso Cynnwys a Gynhyrchir gan DA:
C: Cywirdeb - yn ymwneud â dibynadwyedd, gwirionedd a chywirdeb y ffynhonnell.
Gofynnwch i chi eich hun...
Gwerthuso Cynnwys a Gynhyrchir gan DA:
A: Awdurdod - yn cyfeirio yn syml at yr awdur(on) - pwy ysgrifennodd y darn? Mae'n bwysig gwybod gwaith pwy rydych chi'n ei ddefnyddio.
Gofynnwch i chi eich hun...
Gwerthuso Cynnwys a Gynhyrchir gan DA:
P: Perthnasol - yn ymwneud â phwysigrwydd y wybodaeth i chi a'ch anghenion gwybodaeth chi.
Gofynnwch i chi eich hun...
Gwerthuso Cynnwys a Gynhyrchir gan DA:
Pwrpas - yn ymwneud â pham y crëwyd y wybodaeth.
Gofynnwch i chi eich hun...
Gwerthuso Cynnwys a Gynhyrchir gan DA:
Hawlfraint
Mae llawer o fodelau ar gyfer DA yn cael eu hyfforddi drwy ddefnyddio cynnwys dan hawlfraint sydd wedi'i dynnu o'r Rhyngrwyd. Nid yw'n glir eto a yw hyn yn cael ei ystyried yn torri hawlfraint, ond dylech fod yn ymwybodol o'r goblygiadau moesegol posib.
Diogelu data
Byddwch yn ofalus a pheidiwch â rhannu unrhyw wybodaeth sensitif na phersonol ag offer DA. Mae offer DA yn wan o ran diogelu data, ac nid yw bob amser yn glir sut y bydd unrhyw wybodaeth rydych chi'n ei rhannu yn cael ei defnyddio. Gwenwch yn siŵr eich bod yn yn deall polisïau preifatrwydd yr offer rydych chi'n eu defnyddio.
Mae offer DA Cynhyrchiol yn creu cynnwys ar sail data hyfforddi, data nad yw bob amser yn gyfredol. Cofiwch ei bod yn bosib na fydd y cynnyrch wedi’i seilio ar y wybodaeth ddiweddaraf sydd ar gael - i rai disgyblaethau mae hyn yn arbennig o bwysig. Gwiriwch manylion gyda ffynonellau cyfredol dibynadwy bob amser.
Nid yw'r rhan fwyaf o Offer DA yn gallu cael gafael ar wybodaeth sydd ar gael drwy danysgrifiadau, dim ond pethau sydd ar gael yn gyffredinol ar y rhyngrwyd. Mae'r rhan fwyaf o ymchwil academaidd o ansawdd uchel i’w chael y tu ôl i waliau talu yn unig ac felly nid yw ar gael i lwyfannau DA.
Gwnewch yn siŵr eich bod yn defnyddio adnoddau y mae'r Llyfrgell yn tanysgrifio iddynt yn eich prosesau ymchwil ac ysgrifennu.
Gall modelau deallusrwydd artiffisial cynhyrchiol ddangos amrywiol fiasau oherwydd y data y maent wedi'u hyfforddi arnynt a chyfyngiadau cynhenid eu halgorithmau. Dyma bum nodwedd gyffredin a welir mewn deallusrwydd artiffisial cynhyrchiol:
1. Bias o ran rhywedd: Gall modelau deallusrwydd artiffisial cynhyrchiol efelychu a chynnal rhagfarnau cymdeithasol presennol sy'n gysylltiedig â rhywedd, megis stereoteipiau neu ddefnydd iaith rhyweddedig.
2. Bias hiliol ac ethnig: Gall modelau deallusrwydd artiffisial gynhyrchu cynnwys sy'n atgyfnerthu stereoteipiau hiliol neu ethnig neu'n dangos triniaeth anghyfartal o grwpiau penodol yn anfwriadol.
3. Bias diwylliannol: Gall cyd-destunau diwylliannol penodol mewn data hyfforddi gynhyrchu cynnwys sydd o blaid diwylliannau eraill neu sy'n eu heithrio, gan arwain at ddiffyg cynrychiolaeth neu gamgynrychiolaeth.
4. Bias cytuno: Gall modelau DA atgyfnerthu credoau neu farnau unigol, gan arwain o bosib at allbwn pleidiol sy'n cyd-fynd â safbwyntiau neu ideolegau penodol.
5. Bias cynnwys: Gall modelau DA ddangos bias yn y mathau o gynnwys y maent yn ei gynhyrchu, gan ffafrio rhai pynciau, themâu neu safbwyntiau dros eraill.
Mae'n bwysig i fyfyrwyr ddeall y gall y tueddiadau hyn fod yn bresennol ac i ddatblygu sgiliau i werthuso allbynnau DA yn feirniadol.
Wrth ddewis adnodd neu wefan, gallwch ddefnyddio'ch sgiliau meddwl beirniadol a'r '5 P'
Bydd angen i chi ofyn y 5 cwestiwn 'P':
PWY - PA BETH - PRYD - PA LE - PAM
Fersiwn arall o'r prawf CCAPP, mewn trefn wahanol, sy'n ystyried y ffynhonnell o safbwynt:
